कफीको इतिहास प्राचीन इथियोपियाबाट शुरु भएको मानिन्छ, जहाँ एक गोठालाले आफ्नो बाख्रालाई विशिष्ट फल र पात खाइरहेको देखेर यसको प्रभावको बारेमा ध्यान दिन थाले । यसबाट प्राप्त गरिएको फल र पातलाई मठाधीशहरूले रातभर प्रार्थना गर्दा मद्दत पु¥याउने पेयको रूपमा प्रयोग गरे । त्यसपछि कफी अरब प्रायद्वीपतर्फ फैलियो र १५ औं शताब्दीसम्म यसलाई यमेनमा व्यवसायिक रूपमा खेती गरिन्थ्यो । कफीको लोकप्रियता अरबका काहव खाने(कफी हाउस)मा बढ्न थाल्यो, जहाँ बौद्धिक र साँस्कृतिक आदानप्रदानका लागि मानिसहरू भेला हुन्थे । युरोपमा कफीको आगमन १७ औं शताब्दीतिर भयो, जहाँ यसले सुरुवातमा शंका र विरोधको सामना गर्नुप¥यो, तर पछि पोप क्लेमेन्ट आठौंले यसको स्वीकृति दिएपछि कफीको लोकप्रियता निकै बढ्यो । युरोपमा कफी हाउसहरूको सञ्जाल फैलिएको थियो, जसले सामाजिक र बौद्धिक परिवेशलाई समृद्ध बनायो । यसपछि, कफीको व्यवसायिक खेती दक्षिण अमेरिका र अन्य भागहरूमा फैलिन थाल्यो ।

नेपालमा कफीको सुरुवात विक्रम सम्बत १९३० सालमा हिरा गिरी नामक जोगीले बर्माबाट अरेबीका जातको कफी बोट ल्याएर गुल्मीको आँपचौरमा रोपेपछी सुरु भएको हो । यसपछि, कफी खेती नेपालका विभिन्न जिल्लाहरूमा विस्तार भएको छ र अहिले नेपालमा कफीको गुणस्तर उत्कृष्ट मानिन्छ । नेपालमा कफी खेतीको बढ्दो लोकप्रियता र यसको व्यवसायिक सम्भावनाले नेपालको कृषिमा नयाँ दिशा र समृद्धि ल्याउने अपेक्षा गरिएको छ । नेपालको कफी उत्पादनको बजारमा वृद्धि हुँदै गएको छ, र आगामी वर्षमा यसको निर्यातको सम्भावना पनि उज्ज्वल देखिन्छ । कफीको ऐतिहासिक र साँस्कृतिक महत्वको साथसाथै नेपालको कृषिमा यसको भूमिका र सम्भावनाहरू पनि महत्वपूर्ण छन्, जसले अर्थतन्त्रमा थप योगदान पु¥याउन सक्छ ।

कफी उत्पादन पछि बाँकी रहने बोक्रा प्रायः फोहोरको रूपमा फालिने गरिन्छ । तर, यो बोक्रालाई पुनः उपयोग गरी गुणस्तरीय रक्सी उत्पादन गर्न सकिन्छ । यो प्रक्रिया न केवल वातावरणमैत्री छ, तर यसले किसान र उद्यमीका लागि आम्दानीको नयाँ स्रोत पनि खोल्छ ।

नेपालमा परम्परागत रक्सी बनाउने प्रक्रिया स्थानीय स्रोत र ज्ञानमा आधारित छ, जसले ग्रामीण जीवनशैली र साँस्कृतिक परम्परालाई झल्काउँछ । यसका लागि मुख्यतः मकै, कोदो, चामल, वा अन्य अन्नबाली प्रयोग गरिन्छ, जसलाई किण्वन गर्न मर्चा मिलाइन्छ । किण्वित मिश्रणलाई स्थानीय भट्टीमा तताएर रक्सी निकालिन्छ, जसलाई ‘जाँड’ र ‘दस्त’ भनिन्छ । यो प्रक्रिया चाडपर्व, विवाह, र धार्मिक अनुष्ठानका लागि महत्वपूर्ण छ भने ग्रामीण क्षेत्रमा आयआर्जनको स्रोत पनि हो । यद्यपि परम्परागत विधिहरूमा स्वच्छता र सही तापक्रमको ध्यान दिनुपर्छ, साथै व्यवसायिक उत्पादनका लागि कानूनी अनुमति आवश्यक हुन्छ । यो विधिले नेपालको साँस्कृतिक सम्पदालाई संरक्षण गर्दै ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउने सम्भावना बोकेको छ ।

सामान्यतया कफीको बोक्राको रक्सिमा १२ प्रतिशत अल्कोहल हुने गर्छ । यो अझै बढाउन पनि सकिन्छ । यसको लागि कफीको बोक्रालाई यो प्रक्रियामा ७ देखि १४ दिनसम्म चल्ने गर्दछ । फेर्मानटेसन पछि डिस्टिलेसन गरेर शुद्ध रक्सी निकालिन्छ, जसलाई १ देखि ६ महिना परिपक्वताका लागि राखिन्छ । कफीको रक्सीको स्वाद अनौठो र विशेष हुन्छ । यसमा कफीको मिठास, फलफूलको गन्ध र हल्का माटोको गन्ध हुन्छ । कम मात्रामा यसको सेवन गर्दा स्वास्थ्यमा फाइदा पुग्छ । यो एण्टिअक्सिडेन्टले भरिपूर्ण छ, जसले तनाव घटाउन र पाचन सुधार गर्न मद्दत गर्छ । नेपाली किसानहरूले कफीको बोक्राबाट रक्सी उत्पादन गरेर आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नयाँ स्थान बनाउन सक्छन् । यो उत्पादन स्थानीय रेस्टुरेन्ट, बार र पर्यटन उद्योगमा विशेष आकर्षण बन्न सक्छ ।

धेरै देशहरूले विभिन्न प्रकारका पेय उत्पादनहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने पहल गरेका छन्, तर यो प्रायः उनीहरूको साँस्कृतिक पहिचान, आर्थिक लाभ, र कृषकहरूको उत्थानसँग सम्बन्धित उद्देश्यहरूका लागि गरिएको देखिन्छ । उदाहरणका लागि, कफी उत्पादनमा केन्द्रीय भूमिका खेल्ने केही देशहरूले यसलाई प्रोत्साहन गर्न ठूला प्रयास गरेका छन् । ब्राजिल, इथियोपिया, र कोलम्बियाले कफीलाई आफ्नो राष्ट्रिय पहिचानसँग जोडेर प्रोत्साहन गरेका छन् । यसमा स्थिरता, कृषकहरूको आय वृद्धि, र निर्यात वृद्धि जस्ता पहल समावेश छन् । कफी उत्पादनका लागि अमेरिका र युरोपेली संघले पनि सहायता दिएका छन्, जसले कृषकहरूलाई साधन र तालिम प्रदान गर्न मद्दत पु¥याउँछ, तर कहिलेकाहिँ यसमा स्वार्थी उद्देश्यहरू पनि जोडिएका हुन्छन्, जस्तै अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा आफ्नो प्रभुत्व कायम राख्ने प्रयास पनि एक हो ।

यस्तै, नेपालमा पनि मदिराजन्य पदार्थहरूको साँस्कृतिक र आर्थिक पक्ष देखिन्छ । स्थानीय स्तरमा, तोङ्बा, छ्याङ, र अन्य परम्परागत मदिराहरू साँस्कृतिक महत्वका रूपमा उत्पादन र उपभोग गरिन्छ । यसलाई सामुदायिक पहिचानसँग जोडेर प्रोत्साहन गर्ने प्रयासहरू स्थानीय स्तरमै हुन्छन् ।

संसारभरि, जापान र ब्राजिलजस्ता देशहरू कफी बोक्राको उपयोग गरी विभिन्न प्रकारका रक्सी उत्पादन गर्छन् । नेपालमा पनि कफीको रक्सी उत्पादनले जैविक फोहोरको उपयोग गर्दै आर्थिक समृद्धिमा योगदान पु¥याउन सक्छ । किसान, उद्योगी, र सरकारको सहकार्यमा यसले नेपाली कफी उद्योगलाई नयाँ उचाइमा पु¥याउन सक्ने सम्भावना छ ।

नेपालमा कफी उत्पादन

नेपालमा कफी उत्पादन पछिल्लो समय उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको छ । उच्च गुणस्तरको कफी उत्पादनका कारण अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा यसको माग बढ्दो छ । यहाँ नेपालको कफी उत्पादनको संक्षिप्त विवरण प्रस्तुत गरिएको छ ।

नेपालमा कफी खेतीको सुरुवात १९३० म्यानमार (बर्मा) बाट अरेबिका जातको कफीको बिउ ल्याएर खेती सुरु गरिएको पाइन्छ । अरेबिया जातको कफी मात्र नेपालमा खेति गरिएको छ । यो राम्रो फल्ने र स्वादका हिसाबले समेत अति सफल र राम्रो मानिन्छ । व्यवसायिक उत्पादन भने १९८० को दशकदेखि सुरु भएको हो । नेपालमा कफी उत्पादन पछिल्लो समय उल्लेखनीय रूपमा बढ्दै गएको छ । हालसम्म करिब २,६५० हेक्टर क्षेत्रमा कफी खेती हुँदै आएको छ, जसबाट वार्षिक करिब ५१३ मेट्रिक टन हरियो कफी उत्पादन हुने गरेको छ । यद्यपि, नेपालमा ११।९ लाख हेक्टर क्षेत्रफल कफी खेतीका लागि उपयुक्त मानिएको छ, तर उत्पादन भने मागभन्दा निकै कम छ । देशभित्रको कफीको वार्षिक माग ८,००० मेट्रिक टनभन्दा बढी रहेको छ । कफी उत्पादनका प्रमुख जिल्ला गुल्मी, पाल्पा, स्याङ्जा, कास्की, र बागलुङ हुन् । यस खेतीले देशभर ४२ जिल्लाका ३२,००० भन्दा बढी परिवारलाई रोजगारीको अवसर दिएको छ । नेपालबाट उत्पादित जैविक विशेष कफी जर्मनी, जापान, दक्षिण कोरिया र अमेरिकामा निर्यात हुने गरेको छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपाली कफीलाई छुट्टै पहिचान दिलाएको छ ।

नेपालले सन् २०२३ मा करिब १६२  मेट्रिक टन कफी निर्यात गरेको छ । विशेष रूपमा उच्च गुणस्तरको अरेबिका कफी, जुन उच्च भूभागमा उत्पादन हुन्छ, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निकै लोकप्रिय छ । नेपाली कफीलाई जैविक र विशेष स्वादका कारण प्रति किलोग्राम लगभग १२ अमेरिकी डलरको दरमा मूल्य रहेको छ ।

तर, नेपालमा कफी उत्पादन अझै सीमित छ । वार्षिक उत्पादन करिब ५०० मेट्रिक टन मात्र हुन्छ, जसको धेरैजसो भाग स्थानीय रूपमा खपत हुन्छ । देशभित्र कफीको माग दिनप्रतिदिन बढ्दै गएकोले निर्यात गर्न सकिने परिमाण सीमित छ । यो उद्योगका लागि प्रमुख चुनौतीहरू उत्पादन क्षमता अभिवृद्धि र स्थानीय मागलाई पूरा गर्न आवश्यक तयारी हुन् ।

मुख्य उत्पादन क्षेत्रहरू

नेपालमा कफी ८०० देखि १६०० मिटरको उचाइमा, विशेष गरी मध्यम पहाडी क्षेत्रमा खेती गरिन्छ । नेपालको मध्यम जलवायु, मनसुन वर्षा, र राम्रो रूपमा निकास भएका माटोले अरेबिका कफी उत्पादनका लागि उपयुक्त वातावरण प्रदान गर्छ । यहाँ प्रायः जैविक खेती गरिन्छ, रसायनिक मल तथा विषादीको प्रयोग न्यून छ ।

उत्पादन र निर्यात

नेपालले उच्च गुणस्तरको जैविक कफी उत्पादन गर्दै आएको छ, जुन मुख्यतया विशेष कफी बजारलाई लक्षित गरिएको छ । निर्यात नेपाली कफी जापान, अमेरिका, जर्मनी, र दक्षिण कोरिया जस्ता देशहरूमा निर्यात गरिन्छ । नेपाल कफी उत्पादक संघ कफी उत्पादन र निर्यात प्रवद्र्धन गर्न क्रियाशील छ ।

अवसरहरू :

जैविक कफीको उच्च माग : नेपालको जैविक कफी अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी छ ।
इको–पर्यटन : कफी खेतीलाई कृषि पर्यटनसँग जोड्न सकिन्छ ।
सरकारी सहयोग : नेपाल सरकारको कृषि विकास रणनीति ADSअन्तर्गत कफीलाई प्राथमिक नगदे बालीका रूपमा राखिएको छ ।
क्षमता अभिवृद्धि : आधुनिक कफी खेती र प्रशोधन प्रविधिको तालिम किसानहरूलाई दिन थालिएको छ ।

चुनौतीहरू :

सानो परिमाणमा उत्पादन : अधिकांश कफी खेती साना र बिखण्डित क्षेत्रहरूमा सीमित छ ।
अपर्याप्त पूर्वाधार : प्रशोधन र भण्डारणका सुविधा पर्याप्त छैनन् ।
कम जानकारी : व्यवसायिक कफी गर्ने किसानहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारको सम्भावना जानकारी नहुनु ।
जलवायु परिवर्तन : मौसममा आएको परिवर्तनले उत्पादन र गुणस्तरमा असर पु¥याउन सक्छ ।
श्रमको अभाव : रोजगारीका लागि युवाहरू विदेश वा शहरतिर जाने प्रवृत्तिले श्रमशक्तिमा कमी आएको छ ।

देशमा कफीको सम्भावना

प्रशोधन, बजारीकरण र ब्रान्डिङमा थप लगानी भएमा नेपालको कफी उद्योगले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा आफ्नो उपस्थिति मजबुत बनाउन सक्छ । कफी सहकारीको विकास र घरेलु खपतको प्रवद्र्धनले यो क्षेत्रलाई अझ सशक्त बनाउने छ । १ केजी कफीको बीन्स(बियाँ) बाट कति ग्राम बोक्रा (हस्क) निस्किन्छ भन्ने कुरा कफी प्रशोधन गर्ने तरिकामा निर्भर गर्दछ ।

ड्राई प्रोसेसिङ (प्राकृतिक विधि) 

यस विधिमा कफी चेरीको बोक्रा तथा गुदी भाग कफी सुकाएपछि छुटाइन्छ । सामान्यतः सुकाइ र हुलिङ प्रक्रियापछि, १ केजी कफी बीन्सबाट करिब १८०–२२० ग्राम बोक्रा निस्कन्छ ।

वेट प्रोसेसिङ (धोएको विधि)

यसमा मुख्य रूपमा पर्चमेन्ट (पातलो बोक्रा) निकालिन्छ, जसले कफीको कुल तौलको करिब १० प्रतिशतभाग ओगटेको हुन्छ । यसरी १ केजी कफी बीन्सबाट करिब १००–१२० ग्राम बोक्रा निस्कन्छ । यो परिमाण कफीको प्रजाति, प्रशोधनको अवस्था र चिस्यानको मात्रामा पनि निर्भर गर्दछ ।

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सी के हो ?

कफीको रक्सी भन्नाले कफी फलको बाहिरी बोक्रा फर्मंनटेसन गरेर रक्सी बनाउने प्रक्रिया हो । यो रक्सी प्राकृतिक रूपमा कफीको बोक्रामा रहेका शर्करा र जैविक तत्वहरूलाई मर्चा प्रयोग गरी बाफ गरेर उत्पादन गरिन्छ । डिस्टिलेसन विधिबाट शुद्ध रक्सी निकालिन्छ, जसलाई परिपक्व बनाउन राखिन्छ । यो रक्सी विशेषतः अनौठो स्वाद र गुणस्तरका कारण लोकप्रिय हुनेछ । कफीको मिठास, फलफूलको गन्ध र हल्का माटोको सुगन्ध यसमा पाइन्छ । यसले सामान्य रक्सी भन्दा भिन्न अनुभव प्रदान गर्छ ।

कसरी बनाइन्छ ?

कफीको बोक्रा संकलन गरेर सफा गरिन्छ ।
मर्चा  मिसाएर ७–१४ दिन कुहाएर राखिन्छ ।
कुहाएको मिश्रणलाई डिस्टिलेसन गरेर शुद्ध रक्सी निकालिन्छ ।
शुद्ध रक्सीलाई १–६ महिना परिपक्वताका लागि राखिन्छ ।

प्रयोग र महत्व

उचित मात्रामा सेवन गर्दा तनाव घटाउन र पाचन सुधार गर्न मद्दत गर्छ । यो रक्सी स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उच्च मूल्यमा बेच्न सकिन्छ । जैविक फोहोरको पुनः प्रयोग गरेर वातावरण संरक्षणमा योगदान दिन्छ । कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीले जैविक फोहोरलाई उपयोग गर्दै आर्थिक अवसर सिर्जना गर्न सक्ने ठूलो सम्भावना प्रदान गर्छ । नेपाल जस्तो कफी उत्पादन गर्ने मुलुकमा यसले कृषक र उद्यमीहरूको जीवनस्तर सुधार्न मद्दत पु¥याउन सक्छ ।

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको स्वाद र गुणस्तर तयार राख्ने प्रक्रिया

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको स्वाद अन्य सामान्य रक्सीभन्दा अलि फरक र विशेष हुन्छ । यसको स्वाद कफीको मिठास र फलफूलको हल्का गन्धको मिश्रण जस्तै हुन्छ । कफी बोक्रामा पाइएको शर्करा र जैविक तत्वहरूको कारण यो रक्सीमा प्राकृतिक मिठास, माटोको हल्का अरोमा र यसको विशेषता आउँछ । यसको स्वाद अझ प्रगाढ र रुचिकर बनाउन परिपक्वताको समयमा उचित ध्यान दिनु महत्वपूर्ण हुन्छ ।

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको स्वादका विशेषताहरू ः

१) मिठास र फलफूलको गन्ध :

कफीको बोक्रामा रहेका शर्कराले रक्सीमा मिठास ल्याउँछ, जसले सामान्य रक्सीभन्दा अधिक नरम र स्वादिष्ट बनाउँछ । साथै, केही फलहरूको हल्का गन्ध पनि अनुभव हुन्छ ।

२) माटोको गन्ध:
कफीको बोक्रामा रहेको प्राकृतिक तत्वले रक्सीमा हल्का माटोको गन्ध ल्याउँछ, जुन यसलाई अधिक विशिष्ट र अनौठो बनाउँछ ।
३) कफीको विशेष अनुभव:
कफीका अन्य उत्पादनहरूको जस्तै कफी रक्सीमा पनि कफीको विशेष गुण र अरोमा अनुभव गर्न सकिन्छ ।
राम्रो गुणस्तर तयार राख्नका लागि केही

महत्वपूर्ण प्रक्रियाहरू:

१) परिपक्वताको समय:

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीलाई राम्रो गुणस्तरका लागि कमसेकम १ देखि ६ महिना परिपक्व गर्नुपर्छ । यस समयमा रक्सीले आफ्नो स्वाद र अरोमा समाहित गर्न समय लिन्छ ।

२) साफ (सफाइ र हाइजिनिक):

रक्सीको निर्माण प्रक्रियामा सफा र हाइजिनका उपायहरू अपनाउनु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । कुनै पनि अशुद्धता र जीवाणु मिश्रण गर्दा रक्सीको स्वाद बिग्रिन सक्छ ।

३) सही फर्मेन्टेसन र डिस्टिलेसन प्रक्रिया:

कफीको बोक्रा फर्मेन्टेसन प्रक्रियामा खमिरको सटीक मात्रामा प्रयोग गर्नुपर्छ । अत्यधिक फर्मेन्टेसनर डिस्टिलेसन प्रक्रियाले रक्सीको स्वादमा कहिलेकहिँ  फरक पनि हुन सक्छ ।

४) पर्याप्त समय राख्नु :

कफी रक्सीलाई परिपक्व हुन पर्याप्त समय दिनु आवश्यक छ । यो प्रक्रिया रक्सीलाई नरम र मिठो बनाउन मद्दत गर्दछ, जसले गुणस्तर बढाउँछ । कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको स्वाद अत्यन्तै विशिष्ट र अनौठो हुन्छ । यसको मीठास, फलफूलको गन्ध र हल्का माटोको अरोमाले यसलाई अन्य रक्सीभन्दा अलग बनाउँछ । तर, यसको राम्रो गुणस्तर तयार राख्न किण्वन र परिपक्वता प्रक्रियामा विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ । यदि सही तरिकाले तयार पारिन्छ भने, यो रक्सी एक अनौठो र उच्च गुणस्तरीय पेय बन्न सक्छ, जसले बजारमा राम्रो स्थान बनाउन सक्छ ।

कफीको बोक्राबाट रक्सी बनाउने क्रममा ध्यान दिनु पर्ने महत्वपूर्ण कुराहरू

कफीको बोक्राबाट रक्सी बनाउने प्रक्रिया प्राकृतिक रूपमा किफायती र वातावरणमैत्री छ, तर यसमा सफलता प्राप्त गर्नका लागि केही विशेष कुरा र प्रक्रिया मा ध्यान दिनु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । कफीको बोक्रा मात्र प्रयोग गरेर उच्च गुणस्तरीय रक्सी बनाउनका लागि निम्नलिखित बुँदाहरूमा ध्यान दिन आवश्यक हुन्छ :–

१) सफा र स्वस्थ बोक्रा छनोट :

कफीको बोक्रा खेर जाने फोहोर वा खराब बोक्रा प्रयोग गर्नु हानिकारक हुन सक्छ । त्यसैले, राम्रो, ताजा र सफा बोक्रा लिनुपर्ने  गर्नुपर्ने हुन्छ । बोक्रा सङ्कलन गर्दा कुनै पनि घाम र पानीको अधिकता भएको बोक्रा प्रयोग नगरेको राम्रो हुन्छ । यो बोक्राको गुणस्तरमा असर पार्न सक्छ ।

२) फर्मेन्टेसनको सही प्रक्रिया :

कफीको बोक्रामा शर्करा र जैविक तत्वहरू हुन्छन्, जसलाई मर्चाको माध्यमबाट  कुहाउने गरिन्छ । फर्मेन्टेसन प्रक्रियामा समय र तापक्रमको सही नियन्त्रण अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । अधिक कुहाउनाले रक्सीको स्वाद बिग्रन सक्छ । त्यसैले फर्मेन्टेसनको समयलाई सही राख्नुपर्ने हुन्छ (सामान्य) ७ देखि १४ दिनसम्म ।

३) मर्चाको सही मात्रा र गुणस्तर:

कफीको बोक्राबाट रक्सी बनाउनका लागि मर्चा अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ । मर्चाको सटीक प्रकार र मात्रामा ध्यान दिनुपर्छ, जसले किण्वन प्रक्रियालाई सुचारु र प्रभावकारी बनाउँछ । मर्चाको गुणस्तर बिग्रिएमा रक्सीको स्वाद र गुणस्तरमा नकारात्मक असर पर्न सक्छ ।

२) डिस्टिलेसनको प्रक्रिया :

फर्मेन्टेसन गरि रक्सि निकाल्नका लागि डिस्टिलेसन प्रक्रिया महत्वपूर्ण छ । यसलाई ध्यानपूर्वक र सही तापक्रममा गर्नुपर्छ । अत्यधिक तापक्रम वा अत्यधिक दबावले रक्सीको स्वाद बिग्रिन सक्छ । डिस्टिलेसनबाट प्राप्त रक्सीलाई राम्रो सेपरेशन प्रक्रियाद्वारा शुद्ध गर्नुपर्ने हुन्छ ।

३) परिपक्वताको महत्व :

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीलाई परिपक्वता ९ब्नष्लन० को समय दिनु महत्वपूर्ण छ । परिपक्वताले रक्सीको स्वादलाई समृद्ध बनाउन मद्दत गर्दछ । परिपक्वता प्रक्रिया कम्तिमा १ देखि ६ महिना सम्म राख्नुपर्छ, जसले रक्सीलाई नरम र मिठो बनाउँछ ।

४) सुरक्षित वातावरण र हाइजिनिक :

कफी रक्सीको उत्पादन गर्ने समयमा सफा र सुरक्षित वातावरणमा काम गर्नु महत्वपूर्ण छ । कफीको बोक्रा, खमिर र अन्य उपकरणहरूको सफा र हाइजिन अवस्थामा राख्नु पर्छ । कुनै पनि अशुद्धता वा जीवाणु रक्सीको स्वादमा नराम्रो असर पार्न सक्छ ।

५) कृषक र उत्पादनको स्रोतको स्थिरता :

कफीको बोक्रा उत्पादन गर्ने स्रोत स्थिर र दीर्घकालीन हुनुपर्छ । यदि कफीको उत्पादनमा कुनै समस्या उत्पन्न भएमा रक्सीको उत्पादनमा पनि असर पर्न सक्छ । कफीको बोक्रा उत्पादनको मात्रा र गुणस्तरमा ध्यान दिनु पर्छ, ताकि उत्पादनको निरन्तरता सुनिश्चता गर्नुपर्छ ।

६)  नियमित जाच र परीक्षण :

कफी रक्सी उत्पादनको क्रममा समय समयमा गुणस्तरको परीक्षण गर्नु महत्वपूर्ण हुन्छ । यो परीक्षणले किण्वन र डिस्टिलेसन प्रक्रिया सही ढंगले भइरहेको छ कि छैन भनेर सुनिश्चित गर्न मद्दत पु¥याउँछ । स्वाद, रंग, र अरोमाका हिसाबले रक्सीलाई नियमित रूपमा जाँच गरेर मात्र यसको गुणस्तर कायम राख्न सकिन्छ ।

७) वातावरणीय प्रभाव :

कफी रक्सी बनाउँदा वातावरणीय कारकहरूलाई पनि ध्यानमा राख्नुपर्छ । तापक्रम, आद्र्रता, र हावा सर्कुलेशन किण्वन र परिपक्वतामा ठूलो भूमिका खेल्दछ । कफीको बोक्राबाट रक्सी बनाउने प्रक्रिया साधारण जस्तो देखिन सक्छ, तर यसमा धेरै ध्यान दिनु आवश्यक छ । कफी बोक्राको चयनदेखि परिपक्वता प्रक्रियासम्म प्रत्येक चरणमा ध्यान दिनाले राम्रो र उच्च गुणस्तरीय रक्सी उत्पादन गर्न मद्दत गर्छ । उचित प्रक्रियाबाट रक्सी बनाउँदा, यसले न केवल स्वाद र गुणस्तरमा वृद्धि गर्छ, बरु यसले बजारमा प्रतिस्पर्धात्मक फाइदा पनि प्रदान गर्दछ ।

विश्वभरि कफीको बोक्राबाट बनेका रक्सीका केही प्रसिद्ध ब्राण्डहरू रहेका छन् । यी रक्सीहरू प्रायः कफीको बोक्रालाई किण्वन र डिस्टिलेसन प्रक्रियाबाट अल्कोहल उत्पादन गर्नका लागि प्रयोग गरिन्छ । यहाँ केही उदाहरण छन् :

१) Coffey’s Coffee Liquor :  जापानमा यो कफी लिकर कफीको बोक्राबाट बनाइन्छ र यसको विशिष्ट स्वाद र अल्कोहल सामग्रीका लागि प्रसिद्ध छ । यसले कफी र अल्कोहलको मिक्स प्रयोगकर्ता अनुभवको एक अनौठो संयोजन प्रस्तुत गर्दछ ।

२)  Kopi Luwak Wine : इन्डोनेशियामा यो कफी लुवाक कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सी हो । कफी लुवाक कफीको उत्पादन प्रक्रिया विशेष छ, जहाँ कफी फललाई लुवाक नामक जनावरले पचाउँछ र त्यसपछि त्यही पिँडीलाई सङ्कलन गरेर कफी बनाइन्छ । त्यसपछि यस कफीको बोक्राबाट रक्सी बनाइन्छ ।

३) Coffea’s Distiflled Coffee Liqueur : उत्पत्ति स्थान बेल्जियममा यस ब्राण्डको रक्सी कफीको बोक्रा र कफी फलहरूबाट किण्वन र डिस्टिलेसन प्रक्रियाबाट तयार गरिन्छ । यसको स्वाद मीठो र कफीको विशिष्ट गन्धले भरिपूर्ण हुन्छ ।

४) Café XO :  उत्पत्ति स्थान अमेरिकाको क्यालिफोर्नियामा कफीमा आधारित यो रक्सी विशेषत कफीको बोक्राबाट बनाइन्छ र यसको स्वादमा मिठास र मसालेदार गुण हुन्छ ।

यी ब्राण्डहरूले कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीले विश्व बजारमा लोकप्रियता पाएका छन् । कफी लभर्स र रक्सी प्रयोगकर्ताहरू बीचमा यसको विशेष स्थान छ । यद्यपि, यी ब्राण्डहरूको उत्पत्ति र उत्पादन विधीले विभिन्न प्रक्रिया र स्वादमा भिन्नता ल्याउन सक्छ ।

स्थानीय तहले के गर्न सक्छ ?

कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय तहले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । कफी खेती गर्ने किसानहरूलाई आर्थिक लाभ दिनुका साथै नयाँ उद्योग स्थापना गरेर रोजगारी सिर्जना गर्न पनि यसको उपयोग गर्न सकिन्छ । यहाँ स्थानीय तहले गर्न सक्ने केही कदमहरू उल्लेख छन् ।

कृषकहरूलाई प्रोत्साहन र तालिम दिएर : कफी खेती गर्ने किसानहरूलाई कफीको बोक्राको उपयोगिताबारे जानकारी दिन सकिनेछ । रक्सी बनाउन आवश्यक सामग्री, उपकरण र किण्वन प्रक्रियाबारे तालिम प्रदान गर्न सकिन्छ । कफीको बोक्रालाई प्रबन्धित गरेर नयाँ उत्पादन प्रक्रियामा लैजाने उपाय सिकाउने कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ ।

स्थानीय उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन गर्दै कफीको बोक्राबाट रक्सी उत्पादन गर्न साना उद्योग स्थापना गर्न प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ । सहकारी संस्था गठन गरी सामूहिक उत्पादन र विक्रीका लागि सहकार्य गर्ने वातावरण बनाउन सकिन्छ  एक गाउँ, एक उत्पादन अभियान अन्तर्गत यसलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ ।

बजार व्यवस्थापनमा सहजीकरण गर्दै स्थानीय स्तरमै रक्सी उत्पादन र विक्रीका लागि बजारको व्यवस्था गर्नुपर्छ । कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको गुणस्तर सुनिश्चित गर्न ब्रान्डिङ र प्याकेजिङमा सहयोग गर्नुपर्छ । उत्पादनलाई राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा लैजाने माध्यमहरू तयार पार्नु पर्नेछ ।

वित्तीय सहयोग गर्दै किसान र उद्यमीहरूलाई कम ब्याजदरमा ऋण उपलब्ध गराउने कार्यक्रम ल्याउन सकिन्छ । उत्पादन, प्रशोधन र डिस्टिलेसनका लागि आवश्यक उपकरण खरिद गर्न सब्सिडी प्रदान गर्नुपर्छ । अनुदान वा प्रोत्साहन प्याकेजमार्फत उत्पादन लागत घटाउन सहयोग गर्नुपर्छ ।

नीतिगत सहयोगमार्फत स्थानीय स्तरमा रक्सी उत्पादन सम्बन्धी नीतिहरूमा स्पष्टता ल्याउनु पर्छ । कानुनी रूपमा उत्पादन र विक्री प्रक्रिया सहज बनाउन नीतिगत सहजीकरण आवश्यक छ । वातावरणमैत्री उत्पादन प्रणाली अपनाउन र गुणस्तर मापदण्ड पालना गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।

गुणस्तर प्रवद्र्धन र अनुसन्धानका माध्यमबाट स्थानीय रक्सी उत्पादनको गुणस्तर सुधार गर्न अनुसन्धान तथा विकासमा लगानी गर्नुपर्छ । कफी बोक्राबाट उत्पादित रक्सीको स्वाद, अल्कोहल मात्रा र बजार माग बुझ्न अध्ययन गर्न सकिन्छ । अनुसन्धान केन्द्र र विश्व विद्यालयहरूसँग सहकार्य गरी उत्पादकत्व वृद्धि गर्न सकिन्छ ।

पर्यटनसँग जोड्ने प्रयास अर्थात् आफ्नो पालिका भित्र रहेका होमस्टेहरुमा कफी र रक्सी उत्पादनलाई पर्यटन प्रबद्र्धनको एक भाग बनाउन सकिन्छ । स्थानीय रक्सी उद्योगलाई पर्यटकहरूका लागि आकर्षक बनाउने गरी परिकल्पना गर्नुपर्छ । कफी र रक्सीको उत्पादन प्रक्रिया हेर्ने, स्वाद परीक्षण गर्ने र किसानहरूसँग अन्तक्र्रिया गर्ने विशेष कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।

सञ्चार र प्रवद्र्धन अभियान गरेर कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीका फाइदाबारे जनचेतना फैलाउन स्थानीय रेडियो, टेलिभिजन र डिजिटल प्लेटफर्म प्रयोग गर्न सकिन्छ । मेलामा स्टल राखेर रक्सीको प्रदर्शन र बिक्री गर्न सकिन्छ । स्थानीय उत्पादनलाई राष्ट्रिय स्तरका प्रदर्शनी र मेला–कार्यक्रममा सहभागी गराउनुपर्छ । स्थानीय तहले यी कामहरू गरेमा कफी बोक्राबाट बनेको रक्सी उद्योग फस्टाउन सक्छ, जसले किसानहरूको आयमा वृद्धि, रोजगारी वकफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय तहले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । कफी खेती गर्ने किसानहरूलाई आर्थिक लाभ दिनुका साथै नयाँ उद्योग स्थापना गरेर रोजगारी सिर्जना गर्न पनि यसको उपयोग गर्न सकिन्छ ।

स्थानीय तहले कृषकहरूलाई प्रोत्साहन र तालिम दिनु पर्दछ । कफी खेती गर्ने किसानहरूलाई कफीको बोक्राको उपयोगिताबारे जानकारी दिन सकिने छ । रक्सी बनाउन आवश्यक सामग्री, उपकरण र किण्वन प्रक्रियाबारे तालिम प्रदान गर्न सकिन्छ । कफीको बोक्रालाई प्रबन्धित गरेर नयाँ उत्पादन प्रक्रियामा लैजाने उपाय सिकाउने कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ ।

स्थानीय उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन : कफीको बोक्राबाट रक्सी उत्पादन गर्न साना उद्योग स्थापना गर्न प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ । सहकारी संस्था गठन गरी सामूहिक उत्पादन र बिक्रीका लागि सहकार्य गर्ने वातावरण बनाउन सकिन्छ ।

‘एक गाउँ, एक उत्पादन’ अभियान अन्तर्गत यसलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ । स्थानीय स्तरमै रक्सी उत्पादन र विक्रीका लागि बजारको व्यवस्था गर्नुपर्छ । कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीको गुणस्तर सुनिश्चित गर्न ब्रान्डिङ र प्याकेजिङमा सहयोग गर्नुपर्छ । उत्पादनलाई राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा लैजाने माध्यमहरू तयार पार्नुपर्नेछ ।

वित्तीय सहयोगः  किसान र उद्यमीहरूलाई कम ब्याजदरमा ऋण उपलब्ध गराउने कार्यक्रम ल्याउन सकिन्छ । उत्पादन, प्रशोधन र डिस्टिलेसनका लागि आवश्यक उपकरण खरिद गर्न अनुदान दिन सकिन्छ । अनुदान वा प्रोत्साहन प्याकेज मार्फत उत्पादन लागत घटाउन सहयोग गर्नुपर्छ ।

नीतिगत सहयोग : स्थानीय स्तरमा रक्सी उत्पादन सम्बन्धी नीतिहरूमा स्पष्टता ल्याउनुपर्छ । कानुनी रूपमा उत्पादन र बिक्री प्रक्रिया सहज बनाउन नीतिगत सहजीकरण आवश्यक छ । वातावरणमैत्री उत्पादन प्रणाली अपनाउन र गुणस्तर मापदण्ड पालना गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।

गुणस्तर प्रवद्र्धन र अनुसन्धान : स्थानीय रक्सी उत्पादनको गुणस्तर सुधार गर्न अनुसन्धान तथा विकासमा लगानी गर्नुपर्छ । कफी बोक्राबाट उत्पादित रक्सीको स्वाद, अल्कोहल मात्रा र बजार माग बुझ्न अध्ययन गर्न सकिन्छ । अनुसन्धान केन्द्र र विश्व विद्यालयहरूसँग सहकार्य गरी उत्पादकत्व वृद्धि गर्न सकिन्छ ।

पर्यटनसँग जोड्ने प्रयास : कफी र रक्सी उत्पादनलाई पर्यटन प्रवद्र्धनको एक भाग बनाउन सकिन्छ । स्थानीय रक्सी उद्योगलाई पर्यटकहरूका लागि आकर्षक बनाउने गरी परिकल्पना गर्नुपर्छ । कफी र रक्सीको उत्पादन प्रक्रिया हेर्ने, स्वाद परीक्षण गर्ने र किसानहरूसँग अन्तक्र्रिया गर्ने विशेष कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।

सञ्चार र प्रवद्र्धन अभियान : कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सीका फाइदाबारे जनचेतना फैलाउन स्थानीय रेडियो, टेलिभिजन र डिजिटल प्लेटफर्म प्रयोग गर्न सकिन्छ । मेलामा स्टल राखेर रक्सीको प्रदर्शन र विक्री गर्न सकिन्छ । स्थानीय उत्पादनलाई राष्ट्रिय स्तरका प्रदर्शनी र मेला–कार्यक्रममा सहभागी गराउनुपर्छ ।

स्थानीय तहले यी कामहरू गरेमा कफीको बोक्राबाट बनेको रक्सी उद्योग फस्टाउन सक्छ, जसले किसानहरूको आयमा बृद्धि, रोजगारी सिर्जना र स्थानीय अर्थतन्त्रमा सकारात्मक योगदान पु¥याउने छ । नेपालमा खेरा गएको ठूलो मात्राको कफीको बोक्रालाई उपयोग गरेर ग्रामिण क्षेत्रको आर्थिक  विकासमा योगदान  दिन सकिन्छ  कि ? यसतर्फ सबैको ध्यान जावोस् ।